Trẻ rối loạn phát triển là nhóm trẻ có những khác biệt về mặt thần kinh, cảm xúc và hành vi so với trẻ phát triển điển hình. Việc nhận biết những hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển là bước đầu tiên và quan trọng nhất để cha mẹ, thầy cô có thể hỗ trợ trẻ đúng cách, tránh những sai lầm vô tình làm trầm trọng thêm vấn đề. Bài viết sau sẽ giúp bạn nhận diện 9 hành vi điển hình của nhóm trẻ này và gợi ý cách ứng xử phù hợp.
1. Hay đi lại, đứng ngồi không yên
Một trong những đặc điểm dễ nhận biết nhất của trẻ rối loạn phát triển là khó ngồi yên một chỗ, đặc biệt trong môi trường học tập như lớp học hoặc khi làm bài ở nhà. Trẻ thường:
- Đi đi lại lại không mục đích
- Ngọ nguậy liên tục trên ghế
- Bỏ chỗ ngồi để di chuyển xung quanh
Trẻ rối loạn phát triển thường hay bồn chồn, đi lại, đứng ngồi không yên
Nguyên nhân phổ biến:
- Trẻ cảm thấy bồn chồn, lo lắng khi không hiểu bài hoặc không biết làm bài
- Phản ứng chú ý từ người lớn (nhắc nhở, la mắng) lại khiến trẻ cảm thấy mình “được quan tâm”
- Trẻ cảm thấy chán nản, tìm cách thu hút sự chú ý để thoát khỏi môi trường căng thẳng
📝 Lưu ý cho phụ huynh và giáo viên: Việc nhắc nhở liên tục có thể phản tác dụng, khiến hành vi của trẻ trở thành công cụ để thu hút sự chú ý. Hãy quan sát nguyên nhân sâu xa và hỗ trợ trẻ bằng sự kiên nhẫn và chiến lược điều chỉnh hành vi tích cực.
2. Dễ cáu gắt, la hét
Trẻ rối loạn phát triển thường có ngưỡng chịu đựng thấp, dễ nổi nóng hoặc la hét khi:
- Không được đáp ứng nhu cầu ngay lập tức
- Không thể hoàn thành một việc gì đó (ví dụ: lắp ghép lego, vẽ tranh...)
- Cảm thấy thất bại hoặc mất kiểm soát
Đây là dấu hiệu cho thấy trẻ đang gặp khó khăn thực sự, và hành vi cáu gắt là một cách thể hiện cảm xúc khi chưa biết cách dùng lời nói.
Trẻ rối loạn phát triển hay cáu gắt là do chưa biết cách biểu đạt cảm xúc bằng lời nói
🧠 Gợi ý xử lý: Thay vì coi hành vi cáu gắt là phiền toái, hãy xem đó là manh mối quý giá để tìm hiểu nhu cầu chưa được đáp ứng của trẻ. Khi trẻ cảm thấy được thấu hiểu, các cơn bùng nổ cảm xúc sẽ dần giảm.
3. Hay đánh bạn
Một biểu hiện rõ ràng trong nhóm những hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển là thường xuyên đánh bạn, xô đẩy, cào cấu hoặc có các hành động gây tổn thương về mặt thể chất cho bạn bè hoặc người xung quanh.
Biểu hiện thường gặp:
- Đánh, tát, đấm bạn khi tranh giành đồ chơi hoặc không được như ý muốn
- Cào cấu hoặc cấu véo bạn khi cảm thấy khó chịu
- Xô ngã người khác khi bị trêu chọc hoặc không kiểm soát được cảm xúc
- Dùng các hành động gây đau để thể hiện sự tức giận hoặc chiếm ưu thế
Nguyên nhân sâu xa của việc trẻ hay đánh bạn là do trẻ gặp khó khăn trong giao tiếp và biểu đạt cảm xúc. Khi cảm thấy bị xâm phạm quyền lợi, bức bối hoặc không hiểu tình huống, trẻ sử dụng hành vi thể chất như một công cụ giao tiếp.
Gợi ý xử lý: Can thiệp nhanh chóng nhưng không sử dụng bạo lực hoặc mắng nhiếc. Đưa trẻ đến một khu vực yên tĩnh, an toàn, giúp trẻ hạ cơn giận bằng các kỹ thuật như hít thở sâu, ngồi im 1–2 phút, dùng bóng mềm bóp tay hoặc nghe nhạc nhẹ. Việc này giúp trẻ tái lập cân bằng cảm xúc trước khi nói chuyện. Sau đó phân tích nguyên nhân và cách xử lý tốt hơn cho trẻ nếu gặp các tình huống tương tự.
4. Sử dụng ngôn ngữ bạo lực
Trẻ rối loạn phát triển đôi khi sử dụng lời nói gây tổn thương như:
- Chửi tục
- Đe dọa
- Gào thét những câu “ghét lắm!”, “biến đi!”
Ngôn ngữ này thường là kết quả của mô phỏng hành vi từ môi trường hoặc do trẻ không biết cách diễn đạt cảm xúc tiêu cực một cách lành mạnh.
🔄 Chiến lược: Hướng dẫn trẻ cách gọi tên cảm xúc, ví dụ: “Con đang tức giận đúng không?”, sau đó chỉ dẫn cách thể hiện cảm xúc mà không làm tổn thương người khác.
5. Quá chú trọng vào chiến thắng
Một số trẻ rối loạn phát triển có xu hướng cứng nhắc về luật lệ và đặt nặng việc phải thắng bằng mọi giá. Khi thua, trẻ có thể:
- Nổi cáu
- Buộc tội người khác gian lận
- Bỏ cuộc giữa chừng
Điều này liên quan đến sự kém linh hoạt trong suy nghĩ, và thiếu kỹ năng quản lý cảm xúc khi thất bại.
🏆 Lưu ý dạy trẻ: Việc tham gia là điều quan trọng, không phải chỉ để thắng. Hãy tạo cơ hội để trẻ trải nghiệm thất bại một cách nhẹ nhàng, có định hướng và cùng trẻ học bài học từ những lần đó.
6. Gặp khó khăn khi có sự thay đổi
Trẻ rối loạn phát triển thường khó thích nghi khi:
- Chuyển sang một lớp học mới
- Lịch trình hàng ngày bị thay đổi
- Người hướng dẫn thay đổi bất ngờ
Sự thay đổi khiến trẻ mất cảm giác kiểm soát, dẫn đến lo lắng, phản kháng hoặc thu mình.
📅 Mẹo nhỏ: Hãy chuẩn bị trước cho trẻ, mô tả rõ điều gì sắp xảy ra, dùng hình ảnh hoặc mô hình lịch trình để trẻ dễ hình dung và yên tâm.
7. Dễ hoảng loạn
Trẻ có thể phản ứng thái quá trước những tình huống mà người lớn thấy bình thường, ví dụ:
- Tiếng ồn lớn
- Không tìm thấy món đồ quen thuộc
- Bị ai đó chạm vào bất ngờ
Phản ứng hoảng loạn này liên quan đến quá tải giác quan hoặc sự lo âu cao độ – điều phổ biến ở một số dạng rối loạn phát triển như phổ tự kỷ.
🔔 Gợi ý: Xây dựng “góc an toàn” tại nhà hoặc lớp – nơi trẻ có thể tự điều chỉnh cảm xúc. Đồng thời, trang bị cho trẻ chiến lược hít thở sâu, đếm số, dùng đồ vật làm dịu như bóng mềm, v.v.
8. Dễ nổi nóng và đập phá đồ đạc
Một hành vi khác cần lưu tâm là trẻ nổi giận mạnh mẽ và đập phá đồ vật xung quanh. Điều này xuất hiện khi trẻ:
- Không thể kiểm soát cảm xúc dâng trào
- Cảm thấy bế tắc hoặc bất lực
- Gặp kích thích mạnh về âm thanh, ánh sáng, xúc giác…
Hành vi này không chỉ nguy hiểm với trẻ mà còn với người khác xung quanh.
🛠️ Phụ huynh nên làm gì?: Tránh đối đầu trực diện khi trẻ đang mất kiểm soát. Chờ cơn nóng nguôi rồi mới nói chuyện. Song song đó, cần có chuyên gia tâm lý hoặc giáo viên hỗ trợ lên kế hoạch can thiệp hành vi.
9. Khó nói lời xin lỗi
Một biểu hiện nhỏ nhưng ý nghĩa là khó nói lời xin lỗi. Trẻ có thể:
- Không nhận ra mình làm sai
- Cảm thấy xấu hổ nhưng không thể hiện ra
- Không hiểu được cảm xúc của người bị tổn thương
Điều này liên quan đến thiếu kỹ năng xã hội và thấu cảm – đặc trưng ở trẻ rối loạn phát triển.
💡 Giải pháp: Hãy mô hình hóa lời xin lỗi, ví dụ: “Khi con làm bạn đau, con có thể nói ‘Mình xin lỗi, mình không cố ý đâu’. Cùng con luyện tập và phản hồi tích cực khi trẻ cố gắng thể hiện thiện chí.
Hiểu và đồng hành cùng trẻ rối loạn phát triển không phải là việc dễ dàng. Tuy nhiên, khi người lớn hiểu được những hành vi bất thường của trẻ rối loạn phát triển không phải là “hư” mà là “đang gặp khó khăn”, bạn sẽ thay đổi cách tiếp cận: từ trừng phạt sang thấu hiểu, từ phản ứng sang chủ động hỗ trợ.
📖 Bạn đang loay hoay tìm cách hiểu và đồng hành cùng con?
Những hành vi bất thường như cáu gắt, đánh bạn, không ngồi yên... có thể khiến bạn mệt mỏi, bối rối và thậm chí bất lực. Nhưng đằng sau mỗi hành vi đó là một tín hiệu cần được thấu hiểu đúng cách – và bạn không cần phải tự mình giải mã tất cả.
"Cẩm nang giao tiếp và ứng xử với trẻ rối loạn phát triển" từ Unibooks là cuốn sách thiết thực và đầy nhân văn giúp bạn:
✅ Hiểu rõ nguyên nhân sâu xa của hành vi bất thường ở trẻ
✅ Biết cách phản ứng khôn ngoan, không la mắng nhưng vẫn dạy được trẻ
✅ Có trong tay những chiến lược giao tiếp hiệu quả, phù hợp từng tình huống
✅ Nuôi dưỡng sự gắn kết thay vì xung đột trong hành trình đồng hành cùng con
📚 Hãy dành vài phút đọc thử – có thể bạn sẽ tìm thấy lời giải cho những ngày đầy trăn trở.
Đọc thử ngay tại đây: https://drive.google.com/file/d/1f-KhF1BAli7URzBf6PYd3lxVBC8V3_ly/view?usp=sharing
